การพัฒนารูปแบบการบริหารจัดการศึกษา
ชื่อเรื่อง การพัฒนารูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง
โรงเรียนมัธยมหนองเขียด
ผู้วิจัย นายประจักษ์ บรรยง
สถานที่ โรงเรียนมัธยมหนองเขียด อำเภอชุมแพ จังหวัดขอนแก่น
ปีการศึกษา 2565
บทคัดย่อ
การวิจัยครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อ 1) ศึกษาองค์ประกอบของรูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงโรงเรียนมัธยมหนองเขียด 2) เพื่อพัฒนารูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงการบริหารสถานศึกษาโดยบูรณาการ 3) เพื่อศึกษาผลการใช้รูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด 4) เพื่อประเมินและปรับปรุงรูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด กลุ่มตัวอย่าง ผู้วิจัยใช้วิธีการเลือกแบบเจาะจง (Purposive Sampling) แบ่งออกเป็น 3 กลุ่ม กลุ่มแรกคือกลุ่มตัวอย่างที่ใช้ในการศึกษารายกรณี ได้แก่ ผู้บริหารสถานศึกษาและครูผู้สอนบุคลากรผู้รับผิดชอบโครงการ จำนวน 19 คน กลุ่มที่ 2 คือผู้บริหารสถานศึกษาและครูผู้สอนบุคลากรผู้รับผิดชอบการดำเนินงานโครงการในโรงเรียนทดลองใช้ตัวอย่างหน่วยการเรียนรู้หลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงที่ทำการเรียนการสอนในระดับการศึกษาขั้นพื้นฐาน จำนวน 24 คน และกลุ่มที่ 3 คือ ผู้บริหารสถานศึกษาและครูผู้สอนบุคลากรผู้รับผิดชอบโครงการจำนวน 19 คน นักเรียนชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 1-6 จำนวน 184 คน และผู้ปกครองนักเรียนชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 1-6 จำนวน 184 คน เครื่องมือที่ใช้ในการเก็บรวบรวมข้อมูลประกอบด้วย 1) องค์ประกอบของรูปแบบหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง 2) แบบสอบถามเพื่อประเมินรูปแบบ 3) แบบสอบถามความคิดเห็นแบบประเมินความพึงพอใจ และ4) แบบสัมภาษณ์แบบมีโครงสร้าง ลำดับขั้นตอนการวิจัยและพัฒนาแบ่งออกเป็น 4 ระยะ คือ 1) การศึกษา วิเคราะห์ข้อมูลพื้นฐาน ร่างรูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด คือ PPFERE Model ซึ่งมี 6 ขั้นตอน คือ ขั้นเตรียมการ (Preliminary) ขั้นดำเนินการ (Processing) ขั้นติดตามแนะนำ (Follow – Up recommendation) ขั้นประเมินผล (Evaluation Process) ขั้นรายงานผล (Report results) และขั้นขยายผล (Extension Step) ระยะที่ 2 การออกแบบและพัฒนา (ร่าง) รูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด ระยะที่ 3 การนำรูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียดไปใช้ ระยะที่ 4 การประเมินการใช้รูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด สถิติที่ใช้ในการวิเคราะห์ข้อมูล ประกอบด้วย ค่าเฉลี่ย และส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐาน
ผลการวิจัยพบว่า
1. องค์ประกอบของรูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด จะบริหารและจัดการศึกษาได้ดี ต้องมีองค์ประกอบ 2 ส่วน คือ ส่วนแรก ได้แก่ องค์ประกอบของรูปแบบที่นำมาใช้ในการบริหารจัดการศึกษา ประกอบด้วย 1) หลักการของการบริหารจัดการศึกษา 2) จุดมุ่งหมาย 3) การจัดองค์การ 4) การดำเนินการ 5) ตัวชี้วัดความสำเร็จ 6) การนำรูปแบบใช้ (PPFERE Model) และ7)เงื่อนไขความสำเร็จ และ ส่วนที่ 2 ได้แก่ องค์ประกอบด้านการบริหารจัดการศึกษา ประกอบด้วย 1) การบริหารและจัดการศึกษา 2) การปรับปรุงและพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษา 3)การจัดกระบวนการเรียนการสอนตามหลักสูตรสถานศึกษา 4)การจัดบรรยากาศและสภาพแวดล้อมที่เอื้ออำนวยต่อการจัดการเรียนรู้ 5)การมีส่วนร่วมของผู้ปกครอง ชุมชน และหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง 6) การนิเทศติดตาม ประเมินผลและรายงานผล 7) การประชาสัมพันธ์และการสร้างเครือข่าย และ8)คุณภาพนักเรียนตามลักษณะความมีชีวิตพอเพียง คือ ความพอประมาณ มีเหตุผล และมีภูมิคุ้มกันที่ดี
2. ผลการพัฒนารูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด พบว่า องค์ประกอบของรูปแบบกับการบริหารและการจัดการศึกษาความสอดคล้องทุกองค์ประกอบ โรงเรียนมีการนำหลักหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงมาบูรณาการในการกำหนดวิสัยทัศน์ พันธกิจ เป้าหมาย แผนปฏิบัติการ และส่งเสริมและสนับสนุนให้นักเรียนเข้าร่วมกิจกรรมที่เกี่ยวกับการอนุรักษ์และสืบสานวิถีชีวิตวัฒนธรรม ประเพณี และภูมิปัญญาท้องถิ่น มีการดำเนินการหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงในกิจกรรมพัฒนาผู้เรียนอย่างหลากหลาย ส่งเสริมความมีระเบียบวินัย ความสามัคคี และการอยู่ร่วมกันอย่างเป็นสุขของคนในสังคม ผู้บริหารสถานศึกษาและครูผู้สอนบุคลากรผู้ที่รับผิดชอบโครงการมีความคิดเห็นต่อโครงการโดยภาพรวมอยู่ในระดับมากที่สุด เมื่อพิจารณาเป็นรายการ พบว่า ทุกข้ออยู่ในระดับมากถึงมากที่สุด เมื่อเทียบกับเกณฑ์ พบว่าผ่านเกณฑ์ทุกรายการ
3. ผลการทดลองใช้รูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด พบว่า นักเรียนมีระดับผลการเรียนโดยรวมเฉลี่ยสูงขึ้น และผู้บริหารสถานศึกษาและครูผู้สอนบุคลากรผู้รับผิดชอบโครงการ นักเรียน และผู้ปกครองมีความคิดเห็นและความพึงพอใจต่อโครงการ โดยภาพรวมอยู่ในระดับมากที่สุด เมื่อพิจารณาเป็นรายการ พบว่า ทุกข้ออยู่ในระดับมากถึงมากที่สุด เมื่อเทียบกับเกณฑ์ พบว่าผ่านเกณฑ์ทุกรายการ
4. รูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด 1) หลักการจัดต้องยึดผู้เรียนเป็นศูนย์กลาง มียุทธศาสตร์ที่อยู่บนพื้นฐานการรู้จักตนเอง การช่วยเหลือตนเอง การช่วยเหลือซึ่งกันและกัน และการสร้างเครือข่าย หลักความพอประมาณ ความมีเหตุผล และการมีภูมิคุ้มกันที่ดีในตัวภายใต้เงื่อนไขการมีความรู้และคุณธรรม และมิติเศรษฐกิจ สังคม สิ่งแวดล้อม มีความสมดุล พร้อมรับการเปลี่ยนแปลง สอดคล้องกับภูมิสังคม และโรงเรียนต้องเป็นองค์กรแห่งการเรียนรู้ (Learning Organization) 2) จุดมุ่งหมาย เพื่อให้การจัดการศึกษาเป็นไปอย่างมีมาตรฐาน มีประสิทธิภาพและประสิทธิผล ส่งผลสู่การดำเนินชีวิตตามแนวทางเศรษฐกิจพอเพียงของผู้บริหาร ครู และบุคลากรทางการศึกษาอย่างตอเนื่องและยั่งยืน 3) การจัดองค์การ ยึดหลักการมีส่วนร่วม และเน้นการทำงานเป็นทีม 4) การดำเนินการ มีดังนี้ การบริหารและจัดการศึกษาการพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษา การจัดการเรียนการสอน การจัดบรรยากาศและสภาพแวดล้อม การนิเทศ ติดตาม ประเมินผลและรายงานผล และการประชาสัมพันธ์และการสร้างเครือข่าย 5) ตัวชี้วัดความสำเร็จ ได้แก่ โครงสร้างการบริหาร แผนปฏิบัติการ หลักสูตรสถานศึกษาแผนการจัดการเรียนรู้ จำนวนกิจกรรมพัฒนาผู้เรียน จำนวนแหล่งเรียนรู้ ผลสัมฤทธิ์ทางการเรียนของนักเรียนและรายงานการประเมินตนเอง 6) การนำรูปแบบไปใช้ในโรงเรียน มียุทธศาสตร์ ขั้นตอน วิธีการอย่างเป็นระบบ ดำเนินการตามขั้นตอน คือ ขั้นเตรียมการ ขั้นดำเนินการ ขั้นติดตาม แนะนำ และขั้นประเมินผล รายงานผล และขยายผล 7) เงื่อนไขความสำเร็จ ได้แก่ ผู้บริหารสถานศึกษา ครู และนักเรียนต้องมีความรู้ ตระหนักในความสำคัญของหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง มีคุณธรรม จริยธรรม ประพฤติตน เป็นแบบอย่างที่ดี ผู้บริหารต้องมีความรู้ ความสามารถในการบริหารและจัดการศึกษา โดยมุ่งประโยชน์สูงสุดที่นักเรียน และให้ความสำคัญกับชุมชน
โดยสรุป การบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงโรงเรียนมัธยมหนองเขียด มีความเหมาะสมสำหรับนำไปใช้บริหารสถานศึกษาในโรงเรียน เพราะมีองค์ประกอบและการดำเนินการที่เหมาะสมกับบริบทของโรงเรียน ส่งผลให้นักเรียนมีคุณลักษณะ ความมีชีวิตพอเพียงอย่างยั่งยืน คือ มีความพอประมาณ มีเหตุผล และมีภูมิคุ้มกันที่ดีในตัว ภายใต้เงื่อนไขการมีความรู้
คู่คุณธรรม
โรงเรียนมัธยมหนองเขียด
ผู้วิจัย นายประจักษ์ บรรยง
สถานที่ โรงเรียนมัธยมหนองเขียด อำเภอชุมแพ จังหวัดขอนแก่น
ปีการศึกษา 2565
บทคัดย่อ
การวิจัยครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อ 1) ศึกษาองค์ประกอบของรูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงโรงเรียนมัธยมหนองเขียด 2) เพื่อพัฒนารูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงการบริหารสถานศึกษาโดยบูรณาการ 3) เพื่อศึกษาผลการใช้รูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด 4) เพื่อประเมินและปรับปรุงรูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด กลุ่มตัวอย่าง ผู้วิจัยใช้วิธีการเลือกแบบเจาะจง (Purposive Sampling) แบ่งออกเป็น 3 กลุ่ม กลุ่มแรกคือกลุ่มตัวอย่างที่ใช้ในการศึกษารายกรณี ได้แก่ ผู้บริหารสถานศึกษาและครูผู้สอนบุคลากรผู้รับผิดชอบโครงการ จำนวน 19 คน กลุ่มที่ 2 คือผู้บริหารสถานศึกษาและครูผู้สอนบุคลากรผู้รับผิดชอบการดำเนินงานโครงการในโรงเรียนทดลองใช้ตัวอย่างหน่วยการเรียนรู้หลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงที่ทำการเรียนการสอนในระดับการศึกษาขั้นพื้นฐาน จำนวน 24 คน และกลุ่มที่ 3 คือ ผู้บริหารสถานศึกษาและครูผู้สอนบุคลากรผู้รับผิดชอบโครงการจำนวน 19 คน นักเรียนชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 1-6 จำนวน 184 คน และผู้ปกครองนักเรียนชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 1-6 จำนวน 184 คน เครื่องมือที่ใช้ในการเก็บรวบรวมข้อมูลประกอบด้วย 1) องค์ประกอบของรูปแบบหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง 2) แบบสอบถามเพื่อประเมินรูปแบบ 3) แบบสอบถามความคิดเห็นแบบประเมินความพึงพอใจ และ4) แบบสัมภาษณ์แบบมีโครงสร้าง ลำดับขั้นตอนการวิจัยและพัฒนาแบ่งออกเป็น 4 ระยะ คือ 1) การศึกษา วิเคราะห์ข้อมูลพื้นฐาน ร่างรูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด คือ PPFERE Model ซึ่งมี 6 ขั้นตอน คือ ขั้นเตรียมการ (Preliminary) ขั้นดำเนินการ (Processing) ขั้นติดตามแนะนำ (Follow – Up recommendation) ขั้นประเมินผล (Evaluation Process) ขั้นรายงานผล (Report results) และขั้นขยายผล (Extension Step) ระยะที่ 2 การออกแบบและพัฒนา (ร่าง) รูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด ระยะที่ 3 การนำรูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียดไปใช้ ระยะที่ 4 การประเมินการใช้รูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด สถิติที่ใช้ในการวิเคราะห์ข้อมูล ประกอบด้วย ค่าเฉลี่ย และส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐาน
ผลการวิจัยพบว่า
1. องค์ประกอบของรูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด จะบริหารและจัดการศึกษาได้ดี ต้องมีองค์ประกอบ 2 ส่วน คือ ส่วนแรก ได้แก่ องค์ประกอบของรูปแบบที่นำมาใช้ในการบริหารจัดการศึกษา ประกอบด้วย 1) หลักการของการบริหารจัดการศึกษา 2) จุดมุ่งหมาย 3) การจัดองค์การ 4) การดำเนินการ 5) ตัวชี้วัดความสำเร็จ 6) การนำรูปแบบใช้ (PPFERE Model) และ7)เงื่อนไขความสำเร็จ และ ส่วนที่ 2 ได้แก่ องค์ประกอบด้านการบริหารจัดการศึกษา ประกอบด้วย 1) การบริหารและจัดการศึกษา 2) การปรับปรุงและพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษา 3)การจัดกระบวนการเรียนการสอนตามหลักสูตรสถานศึกษา 4)การจัดบรรยากาศและสภาพแวดล้อมที่เอื้ออำนวยต่อการจัดการเรียนรู้ 5)การมีส่วนร่วมของผู้ปกครอง ชุมชน และหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง 6) การนิเทศติดตาม ประเมินผลและรายงานผล 7) การประชาสัมพันธ์และการสร้างเครือข่าย และ8)คุณภาพนักเรียนตามลักษณะความมีชีวิตพอเพียง คือ ความพอประมาณ มีเหตุผล และมีภูมิคุ้มกันที่ดี
2. ผลการพัฒนารูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด พบว่า องค์ประกอบของรูปแบบกับการบริหารและการจัดการศึกษาความสอดคล้องทุกองค์ประกอบ โรงเรียนมีการนำหลักหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงมาบูรณาการในการกำหนดวิสัยทัศน์ พันธกิจ เป้าหมาย แผนปฏิบัติการ และส่งเสริมและสนับสนุนให้นักเรียนเข้าร่วมกิจกรรมที่เกี่ยวกับการอนุรักษ์และสืบสานวิถีชีวิตวัฒนธรรม ประเพณี และภูมิปัญญาท้องถิ่น มีการดำเนินการหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงในกิจกรรมพัฒนาผู้เรียนอย่างหลากหลาย ส่งเสริมความมีระเบียบวินัย ความสามัคคี และการอยู่ร่วมกันอย่างเป็นสุขของคนในสังคม ผู้บริหารสถานศึกษาและครูผู้สอนบุคลากรผู้ที่รับผิดชอบโครงการมีความคิดเห็นต่อโครงการโดยภาพรวมอยู่ในระดับมากที่สุด เมื่อพิจารณาเป็นรายการ พบว่า ทุกข้ออยู่ในระดับมากถึงมากที่สุด เมื่อเทียบกับเกณฑ์ พบว่าผ่านเกณฑ์ทุกรายการ
3. ผลการทดลองใช้รูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด พบว่า นักเรียนมีระดับผลการเรียนโดยรวมเฉลี่ยสูงขึ้น และผู้บริหารสถานศึกษาและครูผู้สอนบุคลากรผู้รับผิดชอบโครงการ นักเรียน และผู้ปกครองมีความคิดเห็นและความพึงพอใจต่อโครงการ โดยภาพรวมอยู่ในระดับมากที่สุด เมื่อพิจารณาเป็นรายการ พบว่า ทุกข้ออยู่ในระดับมากถึงมากที่สุด เมื่อเทียบกับเกณฑ์ พบว่าผ่านเกณฑ์ทุกรายการ
4. รูปแบบการบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โรงเรียนมัธยมหนองเขียด 1) หลักการจัดต้องยึดผู้เรียนเป็นศูนย์กลาง มียุทธศาสตร์ที่อยู่บนพื้นฐานการรู้จักตนเอง การช่วยเหลือตนเอง การช่วยเหลือซึ่งกันและกัน และการสร้างเครือข่าย หลักความพอประมาณ ความมีเหตุผล และการมีภูมิคุ้มกันที่ดีในตัวภายใต้เงื่อนไขการมีความรู้และคุณธรรม และมิติเศรษฐกิจ สังคม สิ่งแวดล้อม มีความสมดุล พร้อมรับการเปลี่ยนแปลง สอดคล้องกับภูมิสังคม และโรงเรียนต้องเป็นองค์กรแห่งการเรียนรู้ (Learning Organization) 2) จุดมุ่งหมาย เพื่อให้การจัดการศึกษาเป็นไปอย่างมีมาตรฐาน มีประสิทธิภาพและประสิทธิผล ส่งผลสู่การดำเนินชีวิตตามแนวทางเศรษฐกิจพอเพียงของผู้บริหาร ครู และบุคลากรทางการศึกษาอย่างตอเนื่องและยั่งยืน 3) การจัดองค์การ ยึดหลักการมีส่วนร่วม และเน้นการทำงานเป็นทีม 4) การดำเนินการ มีดังนี้ การบริหารและจัดการศึกษาการพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษา การจัดการเรียนการสอน การจัดบรรยากาศและสภาพแวดล้อม การนิเทศ ติดตาม ประเมินผลและรายงานผล และการประชาสัมพันธ์และการสร้างเครือข่าย 5) ตัวชี้วัดความสำเร็จ ได้แก่ โครงสร้างการบริหาร แผนปฏิบัติการ หลักสูตรสถานศึกษาแผนการจัดการเรียนรู้ จำนวนกิจกรรมพัฒนาผู้เรียน จำนวนแหล่งเรียนรู้ ผลสัมฤทธิ์ทางการเรียนของนักเรียนและรายงานการประเมินตนเอง 6) การนำรูปแบบไปใช้ในโรงเรียน มียุทธศาสตร์ ขั้นตอน วิธีการอย่างเป็นระบบ ดำเนินการตามขั้นตอน คือ ขั้นเตรียมการ ขั้นดำเนินการ ขั้นติดตาม แนะนำ และขั้นประเมินผล รายงานผล และขยายผล 7) เงื่อนไขความสำเร็จ ได้แก่ ผู้บริหารสถานศึกษา ครู และนักเรียนต้องมีความรู้ ตระหนักในความสำคัญของหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง มีคุณธรรม จริยธรรม ประพฤติตน เป็นแบบอย่างที่ดี ผู้บริหารต้องมีความรู้ ความสามารถในการบริหารและจัดการศึกษา โดยมุ่งประโยชน์สูงสุดที่นักเรียน และให้ความสำคัญกับชุมชน
โดยสรุป การบริหารจัดการศึกษาตามแนวทางหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงโรงเรียนมัธยมหนองเขียด มีความเหมาะสมสำหรับนำไปใช้บริหารสถานศึกษาในโรงเรียน เพราะมีองค์ประกอบและการดำเนินการที่เหมาะสมกับบริบทของโรงเรียน ส่งผลให้นักเรียนมีคุณลักษณะ ความมีชีวิตพอเพียงอย่างยั่งยืน คือ มีความพอประมาณ มีเหตุผล และมีภูมิคุ้มกันที่ดีในตัว ภายใต้เงื่อนไขการมีความรู้
คู่คุณธรรม